تاریخچه جایزه نوبل ادبیات
جایزه نوبل ادبیات یک جایزه ادبی سوئدی است که از سال 1901 و به طور سالانه به مؤلفانی از سراسر جهان اعطا می‌شود که به نقل از صنعتگر سوئدی، آلفرد نوبل، «ممتازترین اثر در حوزهی ادبیات را به شکلی ایده آل» ایجاد کرده اند. (به زبان سوئدی: den som inom litteraturen har producrat det mest framstående verket i en idealisk riktning).
اگر چه گاهی اوقات به آثار منفرد مشخصاً به عنوان اثری قابل توجه استناد می‌شود، اما به طور کلی این جایزه براساس مجموعه آثار نویسنده تعیین میگردد. انتخاب برنده این جایزه توسط آکادمی سوئد صورت می گیرد؛ و اسامی برندگان را در اوایل ماه اکتبر اعلام میکند. جایزه نوبل ادبیات، یکی از پنج جایزه نوبلی است که بنا بر خواسته آلفرد نوبل در سال 1895 مقرر گردید. در برخی مواقع، این جایزه به سال بعد (آخرین مورد در سال 2018) موکول شده است.
«جایزه نوبل ادبیات به شخصی اهدا می‌شود که کار برجسته ای را به طور ایده آل و با بیشترین فایده برای نوع بشر انجام داده است.»
از میان پنج جایزه تعیین شده در وصیتنامه آلفرد نوبل (1895)، یکی از جوایز به شخصی اختصاص داده شده بود که در حوزه ادبیات، «برجسته ترین اثر را به طور ایده آل» خلق کرده است. برنده باید توسط «آکادمی مستقر در استکهلم» تعیین شود؛ که بنا بر اساسنامه های بنیاد نوبل برای تعیین آکادمی سوئد مشخص گردیده است.
این اساسنامه ها، ادبیات را به عنوان «نه تنها نثرهای زیبا و هنری، بلکه سایر نوشته هایی که به دلیل شکل و سبک خود دارای ارزش ادبی هستند» تعریف کرده اند. در عین حال، سختگیری ها در مورد محدودیت آثار ارائه شده «در طول سال گذشته» کاهش یافت: «کارهای قدیمی تر، اگر اهمیت آنها تاکنون مشخص نشده باشد»، میتوانند در نظر گرفته شوند. همچنین، بیان شد که نامزدها باید توسط افرادِ مسئول تا قبل از 1 فوریه هر سال به صورت کتبی معرفی شوند.
به موجب آیین نامه مشخصی، حق تعیین نامزدها به اعضای آکادمی سوئد و سایر آکادمی ها، مؤسسات و مجامع مشابه به آن از نظر ساختار و هدف، و نیز به اساتید دانشگاهی زیباییشناسی، ادبیات و تاریخ اعطا گردید. اصلاحی های در سال 1949 گروه اساتید را به طور خاص تعیین نمود: «اساتید ادبیات و لغت شناسی در دانشگاهها و کالج های دانشگاهی». در همان زمان، حق تعیین نامزدها به برندگان پیشین جوایز و «رؤسای جوامع نویسندگانی که نماینده آثار و محصولات ادبی در کشور خود هستند» تعمیم داده شد.
همچنین در این اساسنامه ها، تأسیس یک کمیته نوبل «برای ارائهی نظرات خود در مورد اعطای جوایز» و یک مؤسسه نوبل با کتابخانه ای که شامل مجموعه بزرگی از ادبیات عمدتاً مدرن باشد، در نظر گرفته شده بود.
تعیین نامزدهای دریافت جایزه نوبل ادبیات تنها توسط افراد دارای صلاحیت امکانپذیر است. اسامی نامزدها و سایر اطلاعات مربوط به انتخاب آنها تا 50 سال بعد نمیتواند آشکار شود.
روند تعیین و انتخاب نامزدها
کمیته نوبل ادبیات دعوتنامه هایی را برای افراد واجد شرایط جهت معرفی نامزدهای دریافت جایزه نوبل ادبیات ارسال می کند.
تعیین کنندگان واجد شرایط نامزدها
مطابق اساسنامه، حق ارائه پیشنهادات برای دریافت جایزه نوبل در ادبیات متعلق به افراد ذیل است:
- اعضای آکادمی سوئد و سایر آکادمیها، مؤسسات و مجامع که از نظر ساختار و هدف مشابه آن هستند؛
- اساتید ادبیات و زبانشناسی در دانشگاهها و کالج های دانشگاهی؛
- برندگان پیشین نوبل ادبیات؛
- رؤسای جوامع نویسندگانی که نماینده آثار و محصولات ادبی در کشور خود هستند.
انتخاب برندگان نوبل
آکادمی سوئد با 18 عضو، مسئول انتخاب برندگان نوبل ادبیات است. کمیته نوبل ادبیات، متشکل از چهار یا پنج عضو، کارگروهی است که فرآیند تعیین نامزدها را ارزیابی نموده، و پیشنهادات خود را به آکادمی سوئد ارائه میدهد.
چه کسی واجد شرایط دریافت جایزهی نوبل ادبیات است؟
نامزدهای واجد شرایط دریافت جایزهی ادبیات، کسانی هستند که توسط افراد دارای صلاحیتی معرفی میشوند که از طرف کمیته نوبل برای ارائه اسامی جهت بررسی دعوت شده اند. افراد دیگری که واجد شرایط تعیین نامزد هستند، اما دعوتنامه دریافت نکردهاند نیز میتوانند اسامی نامزدهایی را ارائه دهند. هیچ کس نمیتواند خودش را نامزد کند.
برندگان نوبل ادبیات چگونه انتخاب می شوند؟
روند تعیین نامزدها برای دریافت جایزه نوبل ادبیات
طبق راهنمای آکادمی نوبل در زیر شرح مختصری از روند انتخاب برندگان نوبل ادبیات آورده شده است:
- سپتامبر: ارسال دعوتنامه ها. کمیته نوبل فرمهای تعیین نامزدها را برای صدها فرد و سازمانی که واجد شرایط تعیین نامزدهای جایزه نوبل ادبیات هستند، ارسال میکند.
- فوریه: آخرین مهلت ارائه اسامی نامزدها. فرمهای تکمیل شده باید حداکثر تا تاریخ 31 ژانویه سال بعد در اختیار کمیته نوبل قرار گیرد. کمیته، پس از غربال نامزدها لیستی را جهت تأیید به آکادمی ارائه میدهد.
- آوریل: نامزدهای مقدماتی. کمیته، پس از مطالعات بیشتر، اسامی 15 الی 20 نفر را برای بررسی آکادمی به عنوان نامزدهای مقدماتی انتخاب میکند.
- مه: نامزدهای نهایی. کمیته، لیست فوق را به پنج نامزد دارای اولویت که باید توسط آکادمی در نظر گرفته شوند، محدود میکند.
- ژوئن-آگوست: خواندن آثار. اعضای آکادمی، آثار نامزدهای نهایی را در طول تابستان مطالعه و ارزیابی می نمایند. کمیته نوبل نیز گزارشهای فردی را آماده میکند.
- سپتامبر: مشورت اعضای آکادمی. پس از مطالعهی آثار نامزدهای نهایی، اعضای آکادمی در مورد میزان شایستگی و استحقاق نامزدهای مختلف با یکدیگر مذاکره میکنند.
- اکتبر: انتخاب برندگان نوبل. در اوایل ماه اکتبر، آکادمی برنده نوبل ادبیات را، با کسب بیش از نیمی از آرا، انتخاب میکند. سپس اسامی برندگان نوبل اعلام میگردد.
- دسامبر: دریافت جوایز نوبل. مراسم اهدای جایزه نوبل در تاریخ 10 دسامبر در استکهلم برگزار می‌شود؛ جایی که برندگان، جایزه خود را که شامل یک مدال و گواهی نوبل، و یک سند تاییدکننده مقدار جایزه است، دریافت میکنند.
شناسایی یک اثر خاص
جایزه نوبل برای مهمترین اثر نویسنده به برندگان اهدا می‌شود؛ اما در مواردی، آکادمی یک اثر خاص را برای شناسایی ویژه جدا کرده است.
به عنوان مثال،
کنوت هامسون در سال 1920 «برای اثر فوقالعاده وی، رشد خاک»،
توماس مان در سال 1929 «اساساً برای رمان عالی وی، بودِنبروکها، که به تدریج توجه زیادی را به عنوان یکی از آثار کلاسیک ادبیات معاصر جلب کرد»،
جان گالزورثی در سال 1932 «برای هنر ممتاز روایتگری وی که در کتاب حماسه فورسایت به نقطه اوج خود رسید»،
روژه مارتن دو گار در سال 1937 «برای قدرت هنری و حقیقتی که توسط آن، درگیری ها و تضاد انسانی و همچنین برخی جنبه های اساسی زندگی معاصر را در رمان چند جلدی خود، خانواده تیبو، به تصویر کشیده است»،
ارنست همینگوی در سال 1954 «برای مهارت عالی در هنر روایتگری، که اخیراً در کتاب پیرمرد و دریا نشان داده شد، و تأثیری که او بر سبک معاصر گذاشت»،
و میخائیل شولوخوف در سال 1965 «برای قدرت هنری و صداقتی که با آن، برهه ای تاریخی از زندگی مردم روس را در کتاب حماسی خود، دُنِ آرام، شرح داده است».
دلایل کمیته نوبل برای اعطای جایزه در 10 سال اخیر
- 2020: لوئیز گلوک
دلیل انتخاب: «برای بیان شیوا و شاعرانه وی که با زیبایی بیتکلف، موجودیت فردی را همگانی میکند.»
- 2019: پیتر هانکه
دلیل انتخاب: «برای اثری تأثیرگذار که با نبوغ زبانی، به بررس ی حواشی و ویژگیهای تجارب انسانی پرداخته است.»
- 2018: اولگا توکارچوک
دلیل انتخاب: «برای تخیلی داستانگونه، که با اشتیاقی همه جانبه، شکستن مرزها را به عنوان شکلی از زندگی به تصویر میکشد.»
- 2017: کازوئو ایشیگورو
دلیل انتخاب: «کسی که از اعماق احساس واهی ارتباط ما با دنیا، در رمانهایی با بار عاطفی زیاد، پرده برداشته است.»
- 2016: باب دیلن
دلیل انتخاب: «برای خلق عبارات شاعرانه جدید در ترانه های آمریکایی مرسوم.»
- 2015: سوتلانا الکسیویچ
دلیل انتخاب: «برای نوشته های چند صدایی وی، یادبودی از رنج و رشادت در عصر ما»
- 2014: پاتریک مودیانو
دلیل انتخاب: «برای هنر شرح خاطرات که به کمک آن غیر قابل تصورترین سرگذشتهای بشر را زنده کرده، و از مفهوم زیست جهان در دورهی اشغال پرده برداشته است.»
- 2013: آلیس مونرو
دلیل انتخاب: «مسلط بر داستان کوتاه معاصر»
- 2012: مو یان
دلیل انتخاب: «کسی که با واقع گرایی خیالی، داستانهای عامیانه، تاریخی و معاصر را در هم می آمیزد»
- 2011: توماس ترانسترومر
دلیل انتخاب: «زیرا او از طریق تصورات پرمغز و گویای خود، دسترسی تازهای به واقعیت را در اختیار ما قرار میدهد.»
چگونگی کارکرد آکادمی سوئد
هر ساله آکادمی سوئد 16 جایزه اعطا میکند؛ که معروفترین و معتبرترین آن جایزه نوبل ادبیات است. سایر جوایز نوبل، شامل جایزه پر طرفدار صلح، توسط نهادهای دیگر اعطا میگردند.
از سال 1901، 4 یا 5 نفر از بین 18 عضو آکادمی، برای خدمت در یک دورهی 3 ساله در کمیته نوبل انتخاب میشوند؛ که وظیفه آنها رسیدگی به معرفی نامزدها، و نیز تهیه لیست کوتاهی از اسامی برندگان احتمالی برای آکادمی است. سپس، ماحصل فعالیتها و آثار نامزدها توسط تمام اعضای آکادمی مورد بحث و بررسی قرار میگیرد. در ماه اکتبر و برای انتخاب برنده، بین اعضای آکادمی یک رأی گیری برگزار می‌شود؛ به طوری که برنده باید رأی مثبت بیش از نیمی از اعضا را به دست آورد.
در پی اتفاقی ناپسند در سال گذشته، بنیاد نوبل، که تأمین بودجهی جوایز نوبل را بر عهده دارد، به پیوستن 5 فرد دیگر به کمیته نوبل، حداقل برای سالهای 2019 و 2020 اصرار ورزید.
350 نامزد
بایگانی آکادمی پر از نامه های مشهورترین چهره های ادبی جهان برای معرفی نامزدها است. این مؤسسه هر ساله نزدیک به 350 معرفینامه از طرف افراد واجد شرایط برای این کار، مانند برندگان سابق نوبل ادبیات، اعضای آکادمی های معادل آکادمی سوئد در سایر کشورها، اساتید ادبیات و رؤسای انجمنهای ملی نویسندگان دریافت میکند. هر یک از این افراد استعداد نامزدهای پیشنهادی خود را به رخ کشیده، و برخی نیز پا را فراتر نهاده و هدیه کوچکی برای اعضای آکادمی در نظر میگیرند؛ حرکتی که اغلب با نارضایتی و عدم تأیید آنها مواجه می‌شود.
آلبر کامو در حال دریافت جایزه نوبل ادبیات
برای مجاز بودنِ معرفینامه ها، اسامی نامزدها باید در هر سال ارائه و تجدید شوند؛ و همچنین حداکثر تا تاریخ 31 ژانویه در اختیار آکادمی قرار گیرند.
از سوی دیگر، برای تأیید صلاحیت، نامزدها باید همچنان در قید حیات بوده، و مطابق قوانین سخت وضع شده از سوی آلفرد نوبل، باید در سال اخیر اثری را منتشر کرده باشند؛ اگر چه در برخی موارد آکادمی از این قانون منحرف شده است.
جوایز نگهداری شده و رد شده
در مجموع 114 نفر برنده جایزه نوبل ادبیات بوده اند. این جوایز در 110 مراسم اهدا شده اند؛ به این صورت که در 4 سال، به دو نفر جایزه اعطا گردیده است.
همچنین، این جایزه تاکنون دو بار رد شده است: در سال 1985، نویسنده روسی، بوریس پاسترناک، ابتدا جایزه را پذیرفت، اما سپس از سوی مقامات شوروی مجبور به رد آن گردید. در سال 1964 نیز فیلسوف فرانسوی، ژان پل سارتر، از پذیرفتن جایزه سر باز زد.
مؤسسه ای که در سال 1786 پایه گذاری شده بود، 8 بار در سالهای 1915، 1919، 1925، 1926، 1927، 1936، 1949، 2018 تصمیم به نگهداری جایزه گرفت. در 6 مورد از موارد فوق، این جایزه با تأخیر و هم زمان با جایزه سال بعد اعطا گردید؛ همانطور که در پنجشنبه به وقوع خواهد پیوست.
فرانسه در صدر لیست
فرانسه با 15 برنده، در صدر لیست کشورهایی قرار دارد که بیشترین جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرده اند؛ از جمله سولی پرودوم، که اولین دریافت کننده نوبل ادبیات (در سال 1901) در طول تاریخ است.
ایالات متحده و بریتانیا، هر کدام با 12 برنده، در جایگاه دوم قرار دارند؛ که در میان این اسامی، نام برنده سال گذشته، کازوئو ایشیگورو، نویسنده انگلیسیِ ژاپنی تبار و مؤلف کتابهای «بازمانده روز» و «هرگز رهایم مکن» به چشم میخورد.
هر چند، با توجه به اینکه 29 نویسنده انگلیسی زبان از سال 1901 تا کنون مفتخر به دریافت جایزه نوبل شده اند، از نظر زبانی، تعداد برندگانی که به زبان مولیر مینویسند کمتر از آنهایی است که به زبان شکسپیر نوشته اند.
اتفاقات ناپسند
در عصر حاضر، آکادمی به دلایل متعددی دچار تزلزل شده است. آکادمی سوئد، با وجود اصل «استقلال ادبیات»، از محکوم کردن فتوای سال 1989 علیه نویسنده انگلیسی، سلمان رشدی، به دنبال انتشار رمان وی به نام «آیات شیطانی» خودداری نمود. اعضای آکادمی بر سر حفظ موضع خود به عنوان ضامن های بیطرف هنر یا حمایت از همکار نویسنده شان دچار اختلاف نظر بودند.
3 عضو به دلیل عصبانیت از سکوت پیشه کردن آکادمی سِمَت خود را ترک کردند؛ هر چند که به لحاظ فنی آنها به صورت همیشگی منصوب شده بودند و حق استعفا نداشتند. سرانجام، این وضعیت 27 سال بعد، یعنی در سال 2016، با محکوم کردن فتوای علیه سلمان رشدی، از سوی آکادمی خاتمه یافت.
سپس، در اواخر سال 2017 و اوایل 2018، آکادمی اختلاف نظر خود را مبنی بر چگونگی مدیریت روابط نزدیک خود با ژان کلود آرنوی فرانسوی، که متهم به تجاوز جنسی بود، به صورت علنی اعلام کرد. آرنو همسر کاتارینا فروستنسون، یکی از اعضای آکادمی بود که بعدها پس از این رسوایی استعفا داد.
شکاف در برنامه ریزی، اختلاف نظرها، آزار و اذیت ها و فرهنگ سکوت میان اعضا، آکادمی را دچار آشفتگی نمود؛ و باعث به تعویق انداختن اعطای جوایز 2018 گردید.
از آن زمان، اساسنامه آکادمی برای افزایش شفافیت قوانین و اجازه استعفا به اعضا، مورد بازنگری قرار گرفت. در سال 2018، هفت نفر از اعضا آکادمی را ترک کردند، و بعدها جایگزین شده اند.
هاتف کوزه چی از سایت خوره کتاب این نوشته مهمان را نوشته است. اگر شما هم ادبیات و کتاب علاقه مندید، به پادکست خوره کتاب گوش بسپارید.
